Baba Yaga, η Κυρά του Δάσους

Η Baba Yaga (Μπάμπα Γιαγκά) είναι από τους πιο διαβόητους χαρακτήρες της Σλάβικης και Ρωσικής μυθολογίας. Μάγισσα, τρομερή φύλακας του Αλλόκοσμου, αλλά και βοηθός ηρώων με αγνή καρδιά, η Baba Yaga ζει συνήθως, όπως πολλές άλλες μάγισσες των μύθων και των παραμυθιών, στην πιο απομακρυσμένη και σκοτεινή γωνιά ενός άγριου δάσους.

Εμφανίζεται ως γριά, απεριποίητη και κοκαλιάρα και κατοικεί σε μια ξύλινη καλύβα που στηρίζεται σε δύο πόδια κότας, η οποία μπορεί να περιστρέφεται και να μετακινείται κατά βούληση της μάγισσας. Η καλύβα περιστοιχίζεται από έναν φρικιαστικό φράχτη, καμωμένο από τα οστά των ατυχών επισκεπτών της μάγισσας και φωτίζεται από φλεγόμενα κρανία. Ο φράχτης αυτός δίνει ένα πολύ ξεκάθαρο προμήνυμα σε κάθε επίδοξο επισκέπτη. Η επαφή του με τη μάγισσα και τον χώρο της είναι μια μυητική διαδικασία θανάτου που μπορεί να λήξει άδοξα ή να αποτελέσει για τον ήρωα μια ανεπανάληπτη εμπειρία που θα του αλλάξει τη ζωή.

Η Baba Yaga έχει κοφτερά, σιδερένια δόντια και δύναται να κατασπαράξει όποιον είναι ανάξιος να περάσει τις δοκιμασίες της. Όποιος είναι ανάξιος να πλησιάσει την περιοχή της τρομερής αυτής γυναίκας θα αφανιστεί. Η Baba Yaga είναι η φοβερή μυήτρια των μυστηρίων του θανάτου. Στην περιοχή της λαμβάνει χώρα η μεταμόρφωση του κάτω κόσμου. Εκεί χτυπά η σκοτεινή καρδιά της χώρας των νεκρών προγόνων.

Η Κυρά του Δάσους

Ο οστέινος φράκτης το δηλώνει ξεκάθαρα. Όμως από την ίδια περιοχή ξεπροβάλει νέα ζωή. Η καλύβα της μάγισσας αποτελεί πηγή αστείρευτης αφθονίας. Στο κέντρο της καλύβας βρίσκεται η εστία, η οποία συνδέεται με τον έξω κόσμο με έναν οφιοειδή σωλήνα-μπουρί. Είναι ένα είδους χτιστού ξυλόφουρνου ο οποίος ονομάζεται pech και διαθέτει χώρο για ύπνο, όταν η μάγισσα δεν το λειτουργεί ως φούρνο. Ο φούρνος αυτός είτε θα ταΐσει τους επισκέπτες είτε θα ταΐσουν εκείνοι το περιεχόμενό του με τα κορμιά τους.

Ο όρος Baba σημαίνει γυναίκα μεγάλης ηλικίας και στη γλώσσα μας έχουν τον αντίστοιχο όρο «Μπάμπω». Ο όρος Yaga σημαίνει γραία, σεβάσμια γυναίκα μεγάλης ηλικίας. Στην Πολωνία την ονομάζουν Ienzababa ή Jezda, ενώ στην Τσεχία την λένε Jazi Baba. Συνηθισμένα προσωνύμιά της είναι η Κυρά του Δάσους, η Θεά του θανάτου και της αναγέννησης, η Θεά των Λύκων, η Μητέρα των οστών, η Κυρά των Ζώων, αλλά και φύλακας του ύδατος της Ζωής και του Θανάτου. Όλοι αυτοί οι χαρακτηρισμοί υποδεικνύουν πως η Baba Yaga δεν είναι απλά μια μάγισσα, αλλά ένας χαρακτήρας μεγάλους βάθους με πολλά κρυμμένα μυστικά.

Τα μυστήρια της σκοτεινής Θεάς

Εκτός από την περίεργη καλύβα της, η Baba Yaga χρησιμοποιεί και πολύ περίεργα μεταφορικά μέσα. Της αρέσει να πετάει στον ουρανό μέσα σε ένα γουδί, ενώ χρησιμοποιεί το γουδοχέρι ως πηδάλιο. Η επιλογή αυτών των αντικειμένων της κουζίνας έχει πολλαπλή σημασία. Καταρχάς, ως κουζινικό, υποδηλώνει τη θηλυκή φύση των μυστηρίων στα οποία είναι μυήτρια, μιας και την εποχή που δημιουργήθηκε ο μύθος της Baba Yaga η κουζίνα ήταν το βασίλειο του θηλυκού.

Σε δεύτερο επίπεδο παρατηρούμε πως το σχήμα του γουδιού μέσα στο οποίο επιλέγει να ταξιδεύει είναι το σχήμα μια κούπας, μιας μήτρας, ενός θηλυκού αναπαραγωγικού οργάνου. Ενώ το σχήμα του γουδοχεριού είναι φαλλικό. Συνδυαζόμενα αυτά τα δύο υπονοούν την ανδρόγυνη φύση της δύναμης της μάγισσας. Τα μαγειρικά αυτά εργαλεία μπορούν να συνθλίψουν, αλλά και να θρέψουν. Απολύτως ταιριαστά θα λέγαμε με μια Θεά της Γης, η οποία χρησιμοποιεί κάθε τι σοφά και το ανακυκλώνει άλλοτε δίνοντας και άλλοτε αφαιρώντας ζωή.

Εδώ να πούμε, πως μαζί της κουβαλάει μια σκούπα από σημύδα για να σβήνει τα ίχνη της καθώς διασχίζει τον αέρα στον κόσμο των θνητών. Η Baba Yaga δεν επιθυμεί να γίνεται αντιληπτή από όσους δεν έχουν ακούσει το κάλεσμα. Οι ήρωες που την επισκέπτονται, συνήθως βρίσκουν την καλύβα της είτε κατά τύχη, καθώς περιπλανούνται χαμένοι στα σκοτεινά δάση, είτε επειδή κάποιος συγγενής θέλησε να τους ξεφορτωθεί και τους έστειλε σε εκείνην.

Η καλύβα της μάγισσας

Η καλύβα της τρομερής αυτής μάγισσας περιγράφεται άλλοτε καμωμένη από φαγητό, όπως το σπίτι της μάγισσας στο παραμύθι του Χάνσελ και της Γκρετελ, άλλοτε από οστά και άλλοτε ξύλινο. Τα πόδια κότας πάνω στα οποία στηρίζεται η καλύβα είναι συνήθως δύο, αλλά υπάρχουν και φορές που λέγεται πως υπάρχουν τέσσερα ζεύγη ποδιών κότας, ένα σε κάθε γωνία της καλύβας. Η τελευταία κατασκευή επιτρέπει στο κέντρο της καλύβας να παραμένει σταθερό όσο η καλύβα περιστρέφεται και περιφέρεται.

Λένε, πως όταν το φεγγάρι είναι ολόγιομο, το άνοιγμα της καλύβας κοιτάζει προς τη Δύση και οι θνητοί έχουν πρόσβαση σε αυτό. Η Baba Yaga κάθεται μέσα ωσάν την πανσέληνο, γλυκιά, υγιής και έγκυος. Όταν όμως ανατέλλει ο μηνίσκος της σελήνης και διακρίνεται ως τα κέρατα ενός ακέφαλου σφαγιασθέντος ταύρου, τότε η καλύβα είναι άδεια σαν την κοιλιά της μάγισσας και η Baba Yaga δεν κατοικεί πλέον εντός. Άλλοι λένε πως, ενώ η καλύβα περιστρέφεται διαρκώς, το άνοιγμά της καταφέρνει να είναι πάντα στραμμένο μακριά από τον κόσμο των ανθρώπων, πάντα δείχνοντας προς την πιο σκοτεινή γωνία του δάσους.

Μην ξεχνάμε πως ο φράκτης της καλύβας της μάγισσας θέτει τα όρια μεταξύ των δύο κόσμων, αυτού των ζωντανών και αυτού των νεκρών. Όποιος έχει την αποφασιστικότητα, τα κότσια και την αγνότητα να τα περάσει μπαίνει σε μια κατάσταση τρανς, όπου όλα δονούνται διαφορετικά, στροβιλίζονται αλλά και διατηρούνται σταθερά στο κέντρο. Ακριβώς όπως στην καλύβα της μάγισσας. Θυμηθείτε επίσης το γύρισμα της ανέμης των Volva, των μαγισσών του Βορρά, αλλά και το στροβίλισμα των Δερβίσιδων της Ανατολής, τα οποία χρησιμοποιούνται ως μέσα για να μπει ο αναζητητής σε κατάσταση τρανς.

Όσοι καταφτάνουν στην καλύβα της Baba Yaga ζητούν βοήθεια. Αναζητούν κάτι. Προσπαθούν να φέρουν εις πέρας ένα άθλο. Έρχονται σε επαφή με δυνάμεις πέρα από τις συνηθισμένες. Δυνάμεις ιερές, μαγικές, ικανές να διαλύσουν ή να μεταμορφώσουν. Για ακριβώς αυτόν τον λόγο, μόνος τρόπος να προσεγγίσει κάποιος την Baba Yaga και την καλύβα της είναι με ουσιαστική ταπεινότητα και αποφασιστικότητα, με μια άσβεστη φλόγα σκοπού στην καρδιά ή με εμπιστοσύνη στις δυνάμεις που οδηγούν τη ζωή του.

Vasilisa η σοφή

Στην ιστορία της Vasilisa της σοφής, το κορίτσι αυτό στέλνεται από την μοχθηρή μητριά της και τις κόρες της στην μάγισσα για να φέρει την άσβεστη φωτιά. Εκείνη, έχοντας καθαρή καρδιά και αποφασιστικότητα, δέχεται αδιαμαρτύρητα κάθε πρόκληση που της θέτει η μάγισσα και φέρνει εις πέρας κάθε δοκιμασία. Στο πλευρό της εμφανίζονται ανέλπιστοι βοηθοί, χωρίς τους οποίους θα ήταν σίγουρα καταδικασμένη να αποτύχει. Όμως η βοήθεια αυτή κάθε άλλο παρά τυχαία είναι.

Η Vasilisa βρίσκεται σε επαφή με τον κόσμο, τον αγκαλιάζει με την τρυφερή της καρδιά και προσανατολίζεται στον στόχο της χωρίς ίχνος έπαρσης, αλαζονείας ή προσδοκίας. Και γι’ αυτό ακριβώς λαμβάνει όλη τη βοήθεια που χρειάζεται. Η Vasilisa περνάει κάθε στάδιο της μύησής της με απόλυτη επιτυχία και αποκτά πρόσβαση στην άσβεστη φλόγα. Λαμβάνει λοιπόν ένα από τα φλεγόμενα κρανία που κοσμούν το φρικαλέο φράκτη της Baba Yaga και επιστρέφει με το τρόπαιο του άθλου της στο σπίτι. Το ίδιο φως καταστρέφει τους εχθρούς της που την στείλαν σε αυτήν την αποστολή.

Άλλες φορές η δοκιμασία είναι πιο νοητική, πιο εκλεπτυσμένη. Για παράδειγμα, μπορεί ο ήρωας να κληθεί να απαντήσει σε κάποιο περίπλοκο ερώτημα. Αν η απάντησή του είναι απλοϊκή και απόλυτη με ένα «ναι» ή ένα «όχι», τότε τον περιμένει βέβαιος και άμεσος θάνατος. Στην περίπτωση αυτή ο ήρωας κρίνεται για την ικανότητά του να μιλάει με ειλικρίνεια για όσα έχει μέσα του και για όσα αντιλαμβάνεται από όσα τον περιβάλλουν. Να βιώνει τη ζωή στην ολότητά της, χωρίς να την εκχυδαΐζει με φτηνές απλουστεύσεις.

Το ύδωρ της ζωής και του θανάτου

Η Baba Yaga είναι αυτή που κατέχει και χρησιμοποιεί το Ύδωρ της Ζωής και του Θανάτου. Σε κάποιες ιστορίες τα υγρά είναι δύο διαφορετικά, ένα για τη ζωή και ένα για το θάνατο. Ίσως να το έχουν ανάγκη αυτό οι άνθρωποι. Να τα τοποθετούν όλα σε ένα πλαίσιο δυαδικότητας όπου τα άκρα διαφέρουν τόσο, ώστε αδυνατούν να αντιληφθούν πως στο τέλος συναντιούνται. Έτσι λοιπόν το ένα ύδωρ, αυτό του θανάτου, το χρησιμοποιεί η μάγισσα για να σταματήσει την αναπνοή ή να παγώσει την κυκλοφορία του αίματος αυτού που θα το πιεί. Όμως το ίδιο θανατηφόρο ύδωρ, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να θεραπεύσει μια πληγή ή να κολλήσει κομμάτια ενός σώματος που έχουν κοπεί. Το ύδωρ της ζωής είναι αυτό που θα ανανεώσει, θα αναγεννήσει και θα διατηρήσει τη ζωή. Η Baba Yaga είναι αυτή που φυλάει τα δυο θαυματουργά υγρά και αποφασίζει κάθε φορά αν και πώς θα τα χρησιμοποιήσει σε κάθε περίπτωση.

Σε κάποιες περιπτώσεις η υπόσταση της Baba Yaga γίνεται αντιληπτή ως τριπλή. Πέρα από κάποιες αναφορές στη σύνδεσή της με τη σελήνη και τους κύκλους της, η οποία σχετίζεται και με τα θηλυκά της μυστήρια, υπάρχει και η σύνδεσή της με τον ημερήσιο ηλιακό κύκλο. Λέγεται πως την αυγή ένας λευκός καβαλάρης πάνω σε λευκό άτι αποχωρεί από την περιοχή της. Το μεσημέρι ένας κόκκινος καβαλάρης πάνω σε κόκκινο άτι αποχωρεί από την περιοχή της. Και τέλος, το σούρουπο ένας μαύρος καβαλάρης σε μαύρο άτι αποχωρεί από την περιοχή της. Έτσι η τριπλή της υπόσταση είναι και σεληνιακή και ηλιακή συνάμα. Κάτι που αρμόζει στην ανδρόγυνη φύση της δύναμής της.

Κάτι που αρκετοί δεν γνωρίζουν είναι πως η Baba Yaga έχει και έναν γάτο! Τον λένε Kot Bayun και αν θέλετε να μάθετε περισσότερα γι’ αυτόν τον εκπληκτικό γατούλη, διαβάστε το άρθρο μας : «Kot Bayun, ο γάτος του Αλλόκοσμου».

Πηγές : 

• Afanasyev, Alexander(1916). Magnus, Leonard A. (ed.). Russian Folk-Tales. Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.
• Afanasyev, Alexander(1973) [1945]. Russian Fairy Tales. Translated by Guterman, Norbert. New York: Pantheon Books. ISBN 978-0-394-73090-5.
• Henry, C. (2022). Ryan, L. (ed.). Into the Forest: Tales of the Baba Yaga. Black Spot Books. ISBN978-1-64548-123-2.
• Johns, Andreas (1998). “Baba Yaga and the Russian Mother”. The Slavic and East European Journal. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages. 42 (1): 21–36. doi:2307/310050. JSTOR310050.
• Johns, Andreas (2004). Baba Yaga: The Ambiguous Mother and Witch of the Russian Folktale. New York: Peter Lang. ISBN978-0-8204-6769-6.
• Hubbs, Joanna (1993). Mother Russia: The Feminine Myth in Russian culture (1st Midland Book ed.). Bloomington: Indiana University Press. ISBN978-0-253-20842-2. OCLC 29539185. 
• A Study of Baba Yaga, Ronesa Aveela