Ο Διόνυσος, μήτε άνδρας ούτε παιδί, αλλά ένας αιώνιος έφηβος. Κινούμενος αιωνίως ανάμεσα στα όρια αυτά αντιπροσωπεύει τη μεταμορφωτική δύναμη του παιχνιδιού. Κατεργάρης, πονηρός, αλλά και αποστασιοποιημένος από τους υπόλοιπους Ολύμπιους Θεούς. Γνωστός και ως Ίακχος ή Βάκχος φέρει ένα πλήθος επιθέτων που μας βοηθούν να πάρουμε μια γεύση της φύσης του.

• Άγριος – που ζει στους αγρούς
• Άνθιος – ο θεός των φυτών
• Αδωνεύς – από το σημιτικό Αδωνάι, που σημαίνει θεός
• Αιγοβόλος – στον οποίο θυσιάζονται αίγες
• Αισυμνήτης – που κυβερνά τη μοίρα
• Ακρατοφόρος – ο φέρων τον άκρατο οίνο
• Ακόρητος – ακόρεστος
• Βρισαίος – που λατρεύεται στη Βρίσα της Λέσβου
• Βρόμιος – θορυβώδης
• Βουγενής – που γεννήθηκε από βουν
• Δενδρίτης – του δένδρου
• Θέοινος – ο θεός του κρασιού
• Λικνίτης – της βρεφικής κούνιας
• Λυαίος – που ελευθερώνει από τα βάσανα
• Μελάναιγις – που φέρει δέρμα μαύρης αίγας
• Οβριμόθυμος – ορμητικός
• Οινοδότης – που προσφέρει οίνο
• Οίνοψ – που έχει το χρώμα του σκούρου οίνου
• Χθόνιος – της γης
• Χρυσοκόμης – ξανθόμαλλος

Η μυσταγωγία του Διονύσου

Ο Διόνυσος είναι ο Θεός των θρησκευτικών μυστηριακών δρώμενων, όπως αυτά που τελούνταν προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης στην Ελευσίνα. Στα Μυστήρια αυτά οι συμμετέχοντες γίνονταν κοινωνοί κοσμικών παράδοξων και ερχόταν σε επαφή με μύθους με βιωματικό τρόπο. Στις μυστηριακές αυτές τελετές όσοι τα τελούσαν φορούσαν προσωπεία και ήταν ντυμένοι με τομάρια ζώων.

Για τους αρχαίους Έλληνες το προσωπείο (persona, δηλαδή ηχώ μέσα από κάτι) συμβόλιζε την ένωση των δύο σε ένα. Ο ηθοποιός που φορούσε το προσωπείο ήταν ταυτόχρονα ο εαυτός του αλλά και αυτός που υποδυόταν. Ο ηθοποιός ήταν η φωνή πίσω από το προσωπείο. Το προσωπείο ήταν ο συνδετικός κρίκος των δύο ταυτοτήτων, η πύλη μεταξύ δύο κόσμων.

Ο Διόνυσος είναι ο περίφημος Θεός του οίνου, της μεθυστικής του επίδρασης σε κοινωνικό αλλά και μυστηριακό επίπεδο. Γεμάτος ζωτική ενέργεια, σχετιζόταν με τη φυσική δύναμη που αναδύεται στα αναπτυσσόμενα δέντρα και στα κλίματα. Ήταν προστάτης της γεωργίας, αλλά και φορέας του πολιτισμού καθώς και Θεός του θεάτρου.

Προέλευση

Κάποιοι μελετητές πιστεύουν πως ο Διόνυσος, με τη μορφή που καθιερώθηκε, αποτελεί ένα κράμα μιας Ελληνικής τοπικής Θεότητας και ενός πιο ισχυρού Θεού της Θράκης ή της Φρυγίας, του Σαβάζιου. Ο Σαβάζιος ήταν Θεός των ιππέων, των νομάδων, της βλάστησης και των σιτηρών. Η λατρεία του είχε αρκετά παράξενα στοιχεία. Οι πιστοί του χόρευαν κρατώντας ιερά φίδια και τις νύχτες γιόρταζαν τον «Μυστικό Γάμο» των μυημένων με το Θεό. Η λατρεία του διαδόθηκε στη Ρώμη και από εκεί σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (2 π.Χ.)

Το όνομα του Διόνυσου αναφέρεται σε πινακίδες Γραμμικής Β’ των Μυκηνών (12 π.Χ). Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο Θεός αυτός δεν είναι απλά ένας εξωτικός και εισαγόμενος ανατολίτικος Θεός. Όμως λόγω αυτής του της περιθωριακής του φύσης, της οριακής του παρουσίας μεταξύ κόσμων και καταστάσεων ήταν και θα είναι πάντα ένας Θεός τόσο οικείος όσο και παράξενος, τόσο κοντινός όσο και μακρινός.

Οι μορφές του Διονύσου

Ο Διόνυσος παρουσιάζεται συχνά ως μασκοφόρος και κρατώντας έναν θύρσο, περιτριγυρισμένο από Μαινάδες, Σατύρους, Σελινούς και Νύμφες. Το αμπέλι και ο κισσός είναι τα ιερά του φυτά, καθώς και η συκιά. Το κουκουνάρι στην κορυφή του θύρσου του τον συνδέει με τη Θεά Κυβέλη, ενώ η σχέση του με το ρόδι τον συνδέει με της Θεές Δήμητρα και Περσεφόνη.

Η λατρεία του σχετίζεται με εορτασμούς βλάστησης και γονιμότητας κατά τις οποίες ο οίνος έχει εξέχουσα θέση. Η ιερή τρέλα, η οργιαστική φρενίτιδα και η έκσταση είναι η πεμπτουσία των τελετών του. Οι γιορτές προς τιμήν του ήταν τα Κατ΄αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα μεγάλα Διονύσια.

Οι κυριότερες λατρευτικές μορφές του είναι από τη μια ο φαλλός, το δέντρο και ο ταύρος, μέσω των οποίων εκφράζεται η σύνδεσή του με την γονιμότητα, τις αγροτικές καλλιέργειες και την άμπελο. Από την άλλη ο ενθουσιαστικός Διόνυσος, αυτός που φέρει το θύρσο και τη δάδα και πλαισιώνεται από τις Μαινάδες, της Βάκχες, τις Θυιάδες και τους Σατύρους. Τέλος είναι και η τρίτη του μορφή, η αρχαιότερη, ο επονομαζόμενος Ζαγρεύς, ο μέγας κυνηγός, γιός του καταχθόνιου Διός και της Περσεφόνης.