Γνώμοι με «οι» και όχι με «η» είναι στοιχειακά πλάσματα της Γης και η πρώτη μας επαφή μαζί τους ήταν όταν είδαμε τους μικρούς κεραμικούς νάνους των κήπων να μας κοιτάζουν σκανταλιάρικα! Ίσως δεν ξέραμε πως τους λένε έτσι. Ίσως ούτε κι αυτοί να μην το ξέρουν! Αυτό γιατί στη μορφή αυτή κουμπώνουν διάφορες ομάδες Αλλοκοσμικών πλασμάτων. Εμείς εδώ θα δούμε εκτός από τους Γνώμους και κάποια Ελληνικά αντίστοιχα!

Προέλευση των Γνώμων

Οι Γνώμοι είναι μικρού μεγέθους στοιχειακά πνεύματα που πρωτοσυναντούνται στην αναγεννησιακή μαγεία και Αλχημεία. Ο πρώτος που μάς σύστησε σε αυτά τα Αλλοκοσμικά πλάσματα ήταν ο Παράκελσος, κατά τον 16ο αιώνα κ.χ. στο έργο του Liber de Nymphis, Sylphis, Pygmaeis et Salamandris. Η λατινική ρίζα της λέξης είναι Gnomus, το οποίο σύμφωνα με κάποιους προέρχεται από τα  γη-νόμος, δηλαδή κάτοικος της γης. Αλλά το πιθανότερο είναι ο όρος Gnome να είναι καθαρή επινόηση του Παράκελσου.  Δεν απαντά σε λατινικά ή ελληνικά λεξικά πριν από τον 16ο αιώνα.Το Oxford English Dictionary χαρακτηρίζει την ετυμολογική προέλευση αβέβαιη, με πιθανή παρανόηση ή επινόηση από τον Παράκελσο. Ορισμένοι λόγιοι υποθέτουν ότι μπορεί να βασίζεται σε ένα υποθετικό λατινικό genomos ή απόδοση του ελληνικού γηνόμος («κάτοικος της γης»), όρος που δεν απαντάται όμως σε κανένα γνωστό αρχαίο ελληνικό κείμενο. Άλλη ερμηνεία (εσφαλμένη αλλά καταγεγραμμένη σε παλαιότερα λεξικά) τη συνδέει με τη λέξη gnōmē (γνώμη), όμως αυτό αφορά τελείως διαφορετική λέξη που δηλώνει «απόφθεγμα» ή «αφορισμό» και καμία σχέση δεν έχει με τα γήινα πνεύματα του Παράκελσου. Από το έργο του Παράκελσου, η λέξη gnome υιοθετήθηκε στα γερμανικά (Gnom) και στη συνέχεια στα αγγλικά.

Αργότερα ο όρος αυτός υιοθετήθηκε από συγγραφείς της σύγχρονης φανταστικής λογοτεχνίας, κυρίως μέσω της ρομαντικής και νεογοτθικής παράδοσης (π.χ. Alexander Pope, Jacob Grimm). Τα χαρακτηριστικά των Γνώμων προσαρμόζονται στην εκάστοτε ιστορία, όμως κάποια από αυτά παραμένουν σταθερά. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα οι Γνώμοι απέκτησαν σταδιακά ανθρωπομορφικά και λαϊκά χαρακτηριστικά. Τέτοια είναι το μικρό τους μέγεθος, η ανθρωπομορφική τους όψη και ο τόπος κατοικίας τους που είναι μέσα στη Γη. Ο Παράκελσος χρησιμοποιεί τον όρο Γνώμοι ως συνώνυμο των Πυγμαίων και τους κατατάσσει στα Στοιχεικά Πνεύματα της Γης. Περιγράφονται ως δυο σπιθαμές ψηλοί, κακόκεφοι, απρόθυμοι να αλληλεπιδράσουν με τους ανθρώπους και με την εκπληκτική ικανότητα να κινούνται μέσα στη γη με την ίδια ευκολία που οι άνθρωποι κινούνται μέσα από τον αέρα.

Μορφή και ιδιότητες

Οι Γνώμοι συχνά εμφανίζονται να φυλάσσουν ζηλόφθονα ορυχεία με πολύτιμους λίθους και σπηλιές με αμύθητους θυσαυρούς. Είναι πλάσματα που συνδέονται με την πρώτη ύλη του Μεγάλου Έργου (Materia Prima). Συμβολίζουν τον ακατέργαστο εαυτό, το “σκοτεινό” μέρος της φύσης που πρέπει να μεταμορφωθεί. Συμβολίζουν ακόμη τη χθόνια σοφία: τη γνώση που κρύβεται κάτω από την επιφάνεια, και που απαιτεί εσωτερική κάθοδο (κάθαρση και μύηση).

Σε Εσωτερικά Συστήματα (όπως στη Δυτικής Ερμητική Παράδοση ή τη Χρυσή Αυγή), χρησιμοποιούνται σε οραματισμούς, ενεργειακές εργασίες και τελετουργίες για σύνδεση με το στοιχείο της Γης. Σύγχρονες μαγικές και εσωτερικές πρακτικές χρησιμοποιούν τα στοιχειακά αυτά πνεύματα σε εργασίες που αφορούν θέματα επιβίωσης, υλικής ασφάλειας και οικονομίας. Επίσης επικαλούνται για να επιτευχθεί επαφή με τη σοφία της Φύσης και τη δύναμη των κρυστάλλων και των ημιπολύτιμων λίθων. Βοηθούν στη  γείωση μετά από έντονη πνευματική εργασία. Και κάποιες φορές συμπεριλαμβάνονται σε Εργασίες με τη σκιά, το ασυνείδητο και την κρυμμένη πλευρά του εαυτού.

Οι Γνώμοι στη λαϊκή φαντασία εξισώνονται με μορφές όπως οι Νάνοι των παραμυθιών (π.χ. οι νάνοι της Χιονάτης), οι Καλικάντζαροι (σε κάποιες ευρωπαϊκές Παραδόσεις ) και τα Ξωτικά (Leprechauns) της Ιρλανδίας. Επίσης έχουν αρκετά κοινά με τους  Γερμανικούς  Νάνους (Dwarves), αλλά και τους Ελληνικούς Χάλυβες, τους Τελχίνες και τους Δάκτυλους. Οι Χάλυβες, οι Τελχίνες και οι Δάκτυλοι είναι μυστηριώδη και αρχέγονα όντα της ελληνικής μυθολογίας, συνδεδεμένα κυρίως με τη μεταλλουργία και τη μαγεία.

Χάλυβες

Οι Χάλυβες (Χάλυβες / Χάλυβοι) θεωρούνται αρχαίος λαός ή μυθικοί τεχνίτες της Μικράς Ασίας, αλλά και του Πόντου και του Καυκάσου. Το όνομά τους σχετίζεται με τον “χάλυβα” (χάλυψ), δηλαδή τον σίδηρο, κυρίως τον επεξεργασμένο σίδηρο από τον οποίο φτιαχνόταν όπλα και εργαλεία. Θεωρούνται δημιουργοί της μεταλλουργίας. Κατά τον Στράβωνα, οι Χάλυβες ήσαν οι πρώτοι που κατεργάστηκαν το σίδηρο και τον έλιωσαν. Συνδέονται με τελετουργίες και πιθανώς με μυστικά της Φωτιάς και της Γης. Μερικές παραδόσεις τούς συγχέουν ή τούς εξομοιώνουν με τους Καβείρους ή τους Δάκτυλους. Αντιπροσωπεύουν έναν μεταβατικό πολιτισμό που έφερε την τεχνολογία του σιδήρου στην Ελλάδα, πιθανώς επηρεάζοντας μυστικιστικές αντιλήψεις για τη “φλόγα της Γης”.

Τελχίνες

Οι Τελχίνες ήταν πλάσματα της θάλασσας, συνδεδεμένοι κυρίως με τη Ρόδο αλλά και με την Κρήτη. Θεωρούνται πρωτογενείς κάτοικοι αυτών των νησιών. Όντας κάτοχοι των μυστικών της  Μαγείας και της  Αλχημείας είχαν την ικανότητα να μεταμορφώνονται, καθώς και να καλούν και να ελέγχουν τα φυσικά φαινόμενα. Ως Μεταλλουργοί κατασκεύασαν το δρεπάνι του Κρόνου και διάφορα όπλα των θεών.Τους συναντούμε και ως δαιμόνια κατά τα χριστιανικά χρόνια. Κατά ορισμένες πηγές (όπως ο Νόννος Πανοπολίτης – Έλληνας ποιητής που έζησε πιθανότατα τον 5ο με 6ο αιώνα κ.χ.), προκαλούσαν καταστροφές, ασθένειες και κακοτυχία με το “κακό μάτι” τους ή με μαγικές βροχές. Καταστράφηκαν από τον Δία ή τον Ποσειδώνα λόγω της ύβρεώς τους ή επειδή προκαλούσαν κακό στον κόσμο. Αυτή η εξόντωση έχει ίσως σχέση με την αντικατάσταση παλαιότερων λατρειών από τους Ολύμπιους θεούς.

Δάκτυλοι

Οι Δάκτυλοι (Δάκτυλοι της Ιδαίας) είναι μυστηριώδη πνεύματα ( δαίμονες κατά τα χριστιανικά έτη) που λέγεται ότι γεννήθηκαν από τη Γαία ή από τα δάχτυλα της Ρέας ή του Δία πάνω στο χώμα, στην Ίδα της Κρήτης ή της Φρυγίας. Είναι Πρωτομάστορες μεταλλουργοί.  Κατείχαν μυστικά της κατεργασίας των μετάλλων. Μερικές εκδοχές τούς θεωρούν προδρόμους των Καβείρων, αν και το χωρικό πλαίσιο στο οποίο έδρασαν ήταν διαφορετικό για κάθε ομάδα. Στο σύνολό τους ήταν δέκα, αρσενικοί και θηλυκοί. Οι 5 δεξιοί ήταν ευεργέτες, ενώ οι 5 αριστεροί συχνά συνδέονταν με μαγικές ή αρνητικές όψεις. Μια εσωτερική ανάγνωση βλέπει τους Δάκτυλους ως συμβολισμούς της ανθρώπινης χείρας: κάθε δάχτυλο (και άρα κάθε Δάκτυλος) αντιπροσωπεύει μια δύναμη, ένα στοιχείο ή μια ποιότητα. Η δεξιά χείρα σχετίζεται με το δοτικό, τη δημιουργία, ενώ η αριστερή με το λήπτικό, το κρυφό και το αποδομητικό. Όχι “καλό” και “κακό” με ηθικούς όρους, αλλά δύο αντίθετες και αναγκαίες ενέργειες στο έργο της φύσης και της τέχνης.

Οι δεξιοί Δάκτυλοι (οι πέντε του δεξιού χεριού) ήταν ευεργετικοί, προστάτες της τεχνικής, της τέχνης και των μυστηρίων. Οι δεξιοί Δάκτυλοι εργάζονταν για τη διαμόρφωση των μετάλλων, τη δημιουργία εργαλείων και όπλων, και την τέχνη της φωτιάς. Συνδέονται με τη φωτεινή πλευρά της τέχνης: την τεχνουργία, τη μεταλλουργία για δημιουργία, τη γνώση που βοηθά τον άνθρωπο. Τους συναντούμε με τις ονομασίες (από διάφορες πηγές): Ηκέρκωπος, Κελμής, Δάμις, Άκμων, Πύραιχος. Οι αριστεροί Δάκτυλοι (οι πέντε του αριστερού χεριού) ήταν σκοτεινοί, φορείς μαγείας, ασθένειας, θανάτου. Συνδέονται με τις καταστροφικές ή “σκιώδεις” όψεις της γνώσης: την υπερβολική δύναμη, την κακόβουλη μαγεία, την πρόκληση φόβου ή ανατροπής της τάξης. Φέρονται να κατέχουν μαγικές ιδιότητες, και να μπορούν να προκαλούν καταιγίδες, ψυχικές διαταραχές, φθόνο και φθορά (όπως οι Τελχίνες, με τους οποίους συχνά συγχέονται ή ταυτίζονται).

Η μαγεία τους είναι τελετουργική και συχνά προκαλεί φόβο, γι’ αυτό και καταγράφονται ως αντικείμενο εξορκισμού ή εξουδετέρωσης από τους Ολύμπιους. Δεν δίνονται συνήθως ονόματα σε αυτούς, κάτι που μπορεί να δηλώνει ότι ήταν απόκρυφοι ή απαγορευμένοι. Η κύρια πηγή για αυτή τη διάκριση είναι ο Ιάμβλιχος στο έργο του Περί των Πυθαγορείων βίων και άλλες νεοπλατωνικές αναφορές, ενώ την παράδοση συνοψίζει και ο Ησύχιος στο λεξικό του.

«Δάκτυλοι ονομάζονται οι δέκα πρώτοι τεχνίτες, πέντε από το δεξί χέρι και πέντε από το αριστερό· οι δεξιοί φέρνουν καλό, οι αριστεροί κακό».

Αυτός ο διαχωρισμός φαίνεται να υπαινίσσεται έναν πυθαγόρειο δυϊσμό, παρόμοιο με τον διαδεδομένο διαχωρισμό, όπου το δεξί συμβολίζει το αρσενικό, το ενεργητικό και το δημιουργικό, ενώ το αριστερό συμβολίζει το θηλυκό, το παθητικό και το αποδομητικό. Ο συμβολισμός αυτός επανέρχεται σε μυστηριακές και αλχημικές σχολές, όπου η ισορροπία ανάμεσα στο δεξί και το αριστερό είναι αναγκαία για την επίτευξη της ενότητας, της τελείωσης ή της ένωσης των αντιθέτων. Η δυαδικότητα αυτή εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σχήμα που συναντάται στους Καβείρους (ευεργέτες και άγριοι), στους Κουρήτες/Κορύβαντες (τελετουργικοί πολεμιστές) και εντάσεται στην Μανιχαϊστική αντίληψη του κόσμου.

Ίσως μετά από όλα αυτά να ξεκινήσετε να βλέπετε τους χαριτωμένους, μουρτζούφληδες νάνους των κήπων με άλλο μάτι!

Πηγές:

• Paracelsus, Liber de Nymphis, Sylphis, Pygmaeis et Salamandris
• Manly P. Hall, The Secret Teachings of All Ages
• Eliphas Lévi, Dogme et Rituel de la Haute Magie
• Franz Hartmann, The Life and the Doctrines of Paracelsus
• Károly Kerényi, The Gods of the Greeks
• Emma Wilby, Cunning Folk and Familiar Spirits
• Ιάμβλιχος, Περί των Αιγυπτίων Μυστηρίων
• Πρόκλος, Σχόλια στον Τίμαιο του Πλάτωνα
• Internet Sacred Text Archive – https://sacred-texts.com
•  The Alchemy Website (Adam McLean) – http://alchemywebsite.com
• Strabo, Geographica, βιβλίο 10
• Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica, 5.64
• Pliny the Elder, Naturalis Historia, 34.14
• Robert Graves, The Greek Myths
• Martin Litchfield West, The Orphic Poems
• Walter Burkert, Greek Religion
• P. Nilsson, The Minoan-Mycenaean Religion and Its Survival in Greek Religion
• Strabo, Geographica, 10.5
• Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica, 5.55–5.57
• Ovid, Metamorphoses, 7.365
• Callimachus, Hymn to Delos
• Pausanias, Description of Greece, 9.5
• Karl Kerenyi, The Gods of the Greeks
• Fritz Graf, Greek Mythology: An Introduction
• Strabo, Geographica, 10.3.22
• Clement of Alexandria, Protrepticus, 2.29
• Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica, 5.64
• Apollonius of Rhodes, Argonautica, 1.1125
• Hesychius of Alexandria, Lexicon, λ. “Δάκτυλοι”
• Jane Ellen Harrison, Themis: A Study of the Social Origins of Greek Religion
• Károly Kerényi, Eleusis: Archetypal Image of Mother and Daughter