Το Golem της Πράγας

Μια φορά κι έναν καιρό, κάπου στην ύπαιθρο της Κεντρικής Ευρώπης, ζούσε ένα ηλικιωμένο ζευγάρι των οποίων τα παιδιά είχαν φύγει πλέον από το σπίτι και τους έλειπε η παιδική παρουσία. Κάποια μέρα, είχαν τη φαεινή ιδέα να πλάσουν ένα αγόρι από πηλό και να το ψήσουν στην φωτιά της κουζίνας τους για να στεγνώσει. Μόλις το πήλινο αγόρι ψήθηκε και κρύωσε, του περάσαν τις τελευταίες πινελιές στολίσματος και το αφήσαν να στεγνώσει ξανά. Την επόμενη μέρα όμως το αγόρι άρχισε να ζωντανεύει! Το ηλικιωμένο ζευγάρι ενθουσιάστηκε και άρχισε να του του φέρεται σαν κανονικό παιδί.

Όμως το πήλινο αγόρι δεν σταματούσε να αναπτύσσεται και να ψηλώνει και να τρώει όλο το φαΐ που μπορούσε να προμηθευτεί το ηλικιωμένο ζευγάρι. Όταν το φαγητό άρχισε να εξαντλείται, το αγόρι άρχισε να τρώει τα ζωντανά από τον στάβλο του σπιτιού και όταν τελείωσαν κι αυτά έφαγε και το ίδιο το ζευγάρι. Φυσικά η πείνα του δεν σταμάτησε και ξαμολήθηκε στο χωριό για να κορέσει την πείνα του. Ευτυχώς μια κατσίκα του δώσε μια με τα κέρατά της και το έκανε χίλια δυο κομμάτια.

Τι είναι το Golem;

Η ιστορία αυτή έχει Σλάβικες και Γερμανοεβραϊκές (Yiddish) ρίζες και θα λέγαμε πως αποτελεί μια μίξη του παραμυθιού «The Gingerbread Man» με το θρύλο του Golem. Τι είναι το Golem, θα μου πείτε. Ο Θρύλος του Golem εμφανίζεται σε κάποιες Ευρωπαϊκές χώρες όπως η Τσεχία, η Λιθουανία και η Πολωνία και αφορά ένα πήλινο άγαλμα που ζωντανεύει με τη βοήθεια της μαγείας. Ειδικά το Golem της Πράγας είναι από τα πιο γνωστά! Το 1915 ο Gustav Mevrink έγραψε τη νουβέλα The Golem και έκανε το Golem ευθείς γνωστό και πολλές τοπικές επιχειρήσεις υιοθέτησαν ονομασίες που κάνουν αναφορά στο Golem.

Το Golem αναφέρεται στη Βίβλο, στον Ψαλμό 139:16 ως גלמ που σημαίνει ακατέργαστη ύλη και εννοεί το μισοτελειωμένο πλάσμα μπροστά στα μάτια του θεού. Στο Ιουδαϊκό φολκλόρ το Golem είναι ένα πλάσμα φτιαγμένο από πηλό ή λάσπη, το οποίο έχει αποκτήσει ζωή. Σε κάποιες εκδοχές της ιστορίας, όπως σε αυτήν των αδερφών Grimm, το Golem έχει γραμμένο στο μέτωπό του τη λέξη אמת (emét), η οποία στα Εβραϊκά σημαίνει αλήθεια. Με την αφαίρεση του γράμματος א (aleph) η λέξη αλήθεια μετατρέπεται στη λέξη νεκρός מת (mét) και με τον τρόπο αυτό το Golem απενεργοποιείται.

Η παλαιότερη γραπτή πηγή που να δίνει οδηγίες για τη δημιουργία ενός Golem είναι του 12^ου-13^ου αιώνα κ.χ. από τον Eleazar ben Judah ben Kalonymus (γνωστό ως Maharal) “Sodei Razayya”. Ενώ ο Samuel of Speyer λέγεται πως είναι ο πρώτος άνθρωπος που δημιούργησε Golem, to 12o αιώνα κ.χ. Αλλά υπάρχει και πηγή που πιστώνει στον Solomon ibn Gabirol το πρώτο Golem, πιθανόν θηλυκό, τον 11^ο αιώνα κ.χ. για να κάνει το νοικοκυριό. Θα μου πείτε γιατί διευκρινίζω ο πρώτος άνθρωπος που δημιούργησε Golem; Γιατί το πρώτο πρώτο Golem από τις απαρχές του κόσμου θεωρείται από το Talmud πως είναι ο Αδάμ. Πλασμένος από λάσπη, από το χέρι του δημιουργού. Φυσικά όλοι ξέρουμε πως εξελίχθηκε αυτό… με την επανάσταση-ανυπακοή του Αδάμ και όλα τα επακόλουθα.

Το Golem της Πράγας

Το πιο θρυλικό Golem φημολογείται πως δημιουργήθηκε στην Πράγα από έναν ραβίνο που πήρε πηλό από τις όχθες του ποταμού Vltava, έπλασε το ανδρείκελο και του έδωσε ζωή κάνοντας μυστικά τελετουργικά που περιλάμβαναν Εβραϊκές ψαλμωδίες και το χρησιμοποίησε για να υπερασπιστεί τα Εβραϊκά γκέτο της πόλης από αντισημιτικές επιθέσεις και πογκρόμ, πάντα σύμφωνα με το θρύλο. To όνομα που δόθηκε στο Golem ήταν Josef/ Yossele και λέγεται πως μπορούσε να γίνεται αόρατο, καθώς και να καλεί τα πνεύματα των νεκρών. Ο ραβίνος απενεργοποιούσε το Golem, αφαιρώντας το ένα γράμμα- όπως περιγράφεται πιο πάνω- κάθε Παρασκευή απόγευμα, πριν την έναρξη του Sabbath, ώστε να μπορεί να αναπαυτεί και αυτό όπως ορίζει ο Εβραϊκός νόμος.

Μια Παρασκευή όμως, ο ραβίνος ξέχασε να απενεργοποιήσει το Golem και φοβήθηκε πως θα βεβήλωνε το Sabbath. Σε άλλες εκδοχές το Golem ερωτεύεται και απορρίπτεται από το αντικείμενο του πόθου του και τότε γίνεται βίαιο. Όπως και να ‘χει, ο ραβίνος εν τέλει καταφέρνει να ακινητοποιήσει το Golem τραβώντας το κατάλληλο γράμμα από το στόμα του ακριβώς μπροστά στη συναγωγή. Ευθύς αμέσως το Golem καταρρέει σε χίλια κομμάτια. Τα κομμάτια αυτά, λέγεται πως φυλάσσονται στη σοφίτα της συναγωγής ώστε όποτε χρειαστεί ξανά να δώσουν ζωή στο Golem.

Ο Ραβίνος, αφού ασφάλισε τα κομμάτια του Golem, απαγόρευσε σε όλους την πρόσβαση στη σοφίτα, εκτός από το διάδοχό του. Φυσικά η ανθρώπινη φύση είναι φιλοπερίεργη και συγκεκριμένα γύρω από ό,τι απαγορευμένο και έτσι ο διάδοχος Yechezkel Landau μάζεψε όλο το κουράγιο του, άφησε τις ενοχές του στο ισόγειο και άρχισε να κατευθύνεται προς τη σοφίτα με σκοπό να επαληθεύσει μόνος του τις φήμες περί Golem.

Πριν από αυτό είχε νηστέψει και είχε καλύψει το σώμα του με φυλακτά και την ψυχή του με προσευχές. Όμως, την ώρα που έφτανε στην κορυφή της σκάλας, ένιωσε να τον πιάνει τρέμουλο και το παγωμένο χέρι του φόβου να τον μαγκώνει. Λες και όλες οι προετοιμασίες που είχε κάνει να τον οδηγούσαν πίσω. Εννοείται κατέβηκε τη σκάλα με συνοπτικές διαδικασίες.

Η ιστορία πίσω από το θρύλο

Όταν η σοφίτα ανακαινίστηκε (1883κ.χ.), δεν βρέθηκε κανένα ίχνος του Golem, υπήρχε όμως ακόμη το κουφάρι του πρώτου ραβίνου. Κάποιοι λένε πως το Golem εκλάπει και θάφτηκε σε ένα νεκροταφείο στην περιοχή Zizkov, εκεί που τώρα υπάρχει ο ομώνυμος πύργος τηλεόρασης. Ένας σχετικά πρόσφατος θρύλος λέει πως κάποιος πράκτορας των Ναζί ανέβηκε στη σοφίτα της συναγωγής και πέθανε κάτω από μυστηριώδης συνθήκες αμέσως μετά. Όπως καταλαβαίνετε η σοφίτα δεν είναι προσβάσιμη στο ευρύ κοινό.

Σήμερα πιστεύεται πως ο θρύλος του Golem της Πράγας είναι μια καλοφτιαγμένη λογοτεχνική δημιουργία των αρχών του 19^ου αιώνα κ.χ. Σπουδαίοι Εβραίοι γερμανόφωνοι λογοτέχνες, όπως ο Spinoa, ο G. Phillipson, ο Fr. Klutschak, ο A. Tendlau και ο L. Weisel, έγραψαν για το Golem αποτυπώνοντας το φολκλόρ της περιοχής. Όσον αφορά τη δόση αλήθειας που εμπεριέχουν… αυτή χάνεται κάτω από την προσπάθεια ορισμένων να την πεπαλαιώσουν.

Ο ραβίνος Y. Rosenberg (1859-1935) δημοσίευσε το Nifl’os Maharal, το οποίο υποτίθεται πως περιλαμβάνει την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα, γαμπρού του Maharal, ο οποίος βοήθησε στη δημιουργία του Golem. Ο ραβίνος ισχυρίζεται πως το βιβλίο βασίζεται σε χειρόγραφο που βρέθηκε στη βιβλιοθήκη του Metz. Όμως κατά γενική ομολογία, το βιβλίο αυτό θεωρείται στους ακαδημαϊκούς κύκλους ως προϊόν μυθοπλασίας. Στο βιβλίο αυτό βασίστηκε και το βιβλίο του Ch. Bloch (1881-1973) The Golem: Legends of the Ghetto of Prague.

Πρέπει όμως να σημειωθεί πως κανένα εβραϊκό έργο που δημοσιεύτηκε 16^ο-18^ο αιώνα κ.χ. δεν κάνει αναφορά στη δημιουργία του Golem από τον Maharal, ούτε ο ίδιος το ανέφερε ποτέ στα γραπτά του. Ο ραβίνος Y. Tiah Weil (1721-1805κ.χ.), που περιέγραψε τη δημιουργία Golem από τους ραβίνους Α. Kara και Eliyahu, δεν αναφέρει τον Maharal. Επιπροσθέτως, η βιογραφία του ραβίνου M Perils για τον Maharal (1718κ.χ.) δεν αναφέρει κάτι για το Golem.

Προβληματισμοί γύρω από το θέμα της ζωής

Το θέμα του Golem φέρνει στην επιφάνεια ένα πρόβλημα τόσο παλιό όσο και σύγχρονο. Είναι η τεχνητή δημιουργία ζωής άραγε ύβρις; Είναι η εμφύσηση ζωής σε κάτι άψυχο, μέσω της μαγικής τέχνης, κάτι το οποίο ο άνθρωπος είναι σε θέση να ελέγξει; Τα Golem δεν έχουν δική τους νοημοσύνη. Είναι προγραμματισμένα να φέρνουν εις πέρας την εντολή που τους έχει δοθεί από αυτόν που τα ελέγχει.

Η λογοτεχνία και τα παραμύθια μας χτυπούσαν ανέκαθεν το καμπανάκι. Ενδεικτικά θα αναφέρω το εκπληκτικό μυθιστόρημα Frankenstein,το παραμύθι Πινόκιο και την πασίγνωστη κινηματογραφική ταινία The Terminator. Τα αυτοματοποιημένα δημιουργήματα του ανθρώπου φέρουν πάντα μαζί τους το φόβο πως θα γίνουν μη συνεργάσιμα και θα ξεφύγουν από τον έλεγχο του δημιουργού. Θα λέγαμε πως είναι το τίμημα της ύβρις του τολμά να διαπράξει ο άνθρωπος τελώντας αυτή τη θεϊκή πράξη της εμφύσησης ζωής σε ένα άψυχο αντικείμενο. Είναι άραγε όλο αυτό μια φοβία που κληρονομούμε εδώ και γενιές από θρησκευτικά κατευθυνόμενα ταμπού ή κάτι άλλο; Θαρρώ πως τα τελευταία χρόνια τρέχουμε ιλιγγιωδώς προς την κατεύθυνση που θα μας οδηγήσει στην απάντηση.

Πηγές:

Cooper, Marilyn. Jewish Word | Golem”. Archived 25 August 2017 at the Wayback Machine Moment. 17 July 2017. 24 August 2017.
Bible: Psalm 139:16
Introduction to “The Golem Returns”Archived 12 October 2012 at the Wayback Machine. Retrieved 23 September 2011.
Simpson; E. Weiner, eds. (1989). “golem”. Oxford English Dictionary (2nd ed.). Oxford: Clarendon Press. ISBN0-19-861186-2.
Bluestein, Gene (1998). Anglish/Yinglish: Yiddish in American Life and Literature. U of Nebraska Press. ISBN0803219148. Archived from the original on 3 February 2021. Retrieved 17 October 2020.
Idel, Moshe (1990). Golem: Jewish Magical and Mystical Traditions on the Artificial Anthropoid. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 0-7914-0160-X. page 296
GOLEM Archived 25 January 2022 at the Wayback Machine. Jewish Encyclopedia. Retrieved on 23 September 2011.
Kerstein, Benjamin. Jewish Ideas Daily. 14 September 2010. 24 August 2017.
Kressel, Matthew (1 October 2015). “36 Days of Judaic Myth: Day 24, The Golem of Prague”. Matthew Kressel. Archived from the original on 2 August 2018. Retrieved 2 August 2018.
Bokser, Ben Zion (2006). From the World of the Cabbalah. p. 57.
Singer, Isidore; et al., eds. (1901–1906). “Ibn Gabirol, Solomon ben Judah”. The Jewish Encyclopedia. New York: Funk & Wagnalls.
Trachtenberg, Joshua (2004) [Originally published 1939]. Jewish Magic and Superstition. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. p. 85. ISBN 9780812218626.
Gelbin, C . S., The Golem Returns – From German Romantic Literature to Global Jewish Culture, 1808–2008 Archived 14 June 2016 at the Wayback Machine, University of Michigan, 2011
Baer, Elizabeth R. (2012). The Golem Redux: From Prague to Post-Holocaust Fiction. Detroit, MI: Wayne State University. ISBN 978-0814336267.
Bilski, Emily B. (1988). Golem! Danger, Deliverance and Art. New York: The Jewish Museum. ISBN 978-0873340496.
Bloch, Chayim; tr. Schneiderman, H. (1987). The Golem: Mystical Tales of the Ghetto of Prague (English translation from German. First published in ‘Oestereschischen Wochenschrift’ 1917). New York: Rudolf Steiner Publications. ISBN 0833400258.