Ο Όφις

Ο Όφις είναι ένα από τα παλαιότερα και πιο διαδεδομένα μυθολογικά σύμβολα. Είναι συνδεδεμένος με κάποια από τα αρχαιότερα τελετουργικά στην ιστορία των ανθρώπων. Ο συμβολισμός του έχει έντονη διττότητα καθώς εκφράζει κοσμικές πολικότητες. Σε αρκετούς Πολιτισμούς αποτελεί σύμβολο γονιμότητας. Ενώ η ικανότητά του να αποβάλει το δέρμα του και να δημιουργεί νέο το καθιστά σύμβολο αναγέννησης, μεταμόρφωσης και ανανέωσης. Φυσικά ως ικανότατος και επικίνδυνος θηρευτής είναι και ένα από τα πιο συχνά σύμβολα θανάτου σε πολλούς πολιτισμούς. Εξου και η φοβία πολλών ανθρώπων για τα πλάσματα αυτού του είδους.

Τα φίδια συνδέονται, λόγω του δηλητηρίου τους, με την ιατρική και τη θεραπεία. Το δηλητήριο, αυτή η θαυμαστή ουσία, που μπορεί να σκοτώσει ή να θεραπεύσει αναλόγως τη χρήση, καθιστά το φίδι φορέα σοφίας. Η δε υπολογισμένη χρήση του δηλητηρίου από το φίδι είναι που μετατρέπει το πλάσμα αυτό σε σύμβολο της Θεϊκής Σοφίας. Παράλληλα, το φυσικό περιβάλλον του φιδιού είναι στο χώμα, να σέρνεται κοντά στις ρίζες των φυτών, κοντά στην καρδιά της Γης. Είναι λοιπόν ταυτόχρονα ένα χθόνιο πλάσμα, που σχετίζεται με τον αλλόκοσμο και την μεταθανάτια κατάσταση ύπαρξης.

Ο όφις στις παραδόσεις του αρχαίου κόσμου

Η φυλή Χόπι της Βόρειας Αμερικής γιόρταζε την ένωση του ουράνιου πνεύματος «φίδι του νέου αγοριού» με το υποχθόνιο πνεύμα «φίδι του νεαρού κοριτσιού» με έναν τελετουργικό χορό των φιδιών. Κεντρικό θέμα της γιορτής η γονιμότητα και η ανανέωση της φύσης. Κατά τη διάρκεια του χορού χειριζόντουσαν ζωντανά φίδια, τα οποία μετά το πέρας της τελετής ελευθερωνόταν στα χωράφια για να εξασφαλιστεί η καλή σοδειά. Ο χορός αυτός αποτελεί ένα είδος προσευχής στα πνεύματα των σύννεφων, του κεραυνού και της αστραπής, έτσι ώστε να προσκαλεστεί η βροχή που θα ποτίζει τα χωράφια της φυλής.

Στον προκολομβιανικό πολιτισμό των Maya τα φίδια έχουν εξέχοντα ρόλο. Περιγράφονται ως οχήματα με τα οποία τα ουράνια σώματα διασχίζουν τον ουρανό. Ο Quetzalcoatl, το φτερωτό φίδι, είναι μια θεότητα του ανέμου και της της μάθησης και του εμπορίου που σχετίζεται άμεσα με τον πλανήτη Αφροδίτη. Μητέρα του είναι η Qoatlicue, η οποία φορά μια φούστα από φίδια και είναι υπεύθυνη για τη γέννηση της Σελήνης και των άστρων. Ενώ πολύ σημαντικό για την κουλτούρα αυτή είναι και το φίδι του Οράματος, το ερπετό με τα δύο κεφάλια που παρέχει τα οράματα στους ανθρώπους. Οράματα που δρουν ως πύλες μεταξύ του κόσμου των ανθρώπων και του κόσμου των θεών και των πνευμάτων.

Στη Σκανδιναβική παράδοση ένα ερπετό με το όνομα Nidhogg ροκανίζει τις ρίζες του δέντρου του κόσμου Yggdrasil. Ικανή για τον έλεγχο του είναι μόνο η φοβερή Hel. Το Jörmungandr, στην ίδια παράδοση αναφέρεται ως το ερπετό του Κόσμου ή του Midgard. Πρόκειται για ένα θαλάσσιο ερπετό τόσο μεγάλο, που αγκαλιάζει όλη τη Γη και φτάνει να πιάσει και την ουρά του. Όταν το τερατώδες αυτό φίδι αφήσει την ουρά του θα ξεκινήσει το Ragnarok, το λυκόφως των θεών, η μεγάλη κοσμική μάχη.

Η αρχαία Ελληνική μυθολογία θρύβει από ερπετά. Η μυστηριώδης θεά των φιδιών, της γονιμότητας και της χθόνιας ενέργειας του Μινωικού πολιτισμού. Ο Τυφώνας, το φρικιαστικό φίδι που κατάφερε ο Δίας, με τη βοήθεια του Πάνα, του Ερμή και των Ολύμπιων Θεών να φυλακίσει στα έγκατα της Γης κάτω από το όρος Αίτνα. Ο Πύθωνας που κυριαρχούσε στους Δελφούς, με τη χθόνια, θηλυκή του ενέργεια, τον οποίο εξόντωσε ο Απόλλωνας και οικειοποιήθηκε τον ιερό χώρο φτιάχνοντας το περίφημο μαντείο του.

Η μέδουσα με την κόμη από φαρμακερά φίδια. Ο Εριχθόνιος, μυθικός βασιλιάς της Αθήνας, που είχε φιδίσιο κορμί από τη μέση και κάτω και που καθιέρωσε τον εορτασμό των Αθήναιων προς τιμήν της Θεάς Αθηνάς. Ο λαμπερός Θεός ήλιος συνήθως έχει άλογα να σέρνουν στο ουράνιο στερέωμα το άρμα του. Όμως κάποιες φορές η απεικόνιση δείχνει αντί για άλογα φιδόμορφους δράκοντες να σέρνουν το χρυσό του άρμα. Και αυτές είναι μόνο κάποιες ενδεικτικές αναφορές σε ερπετά από την πλούσια μυθολογία του λαού μας.

Για τους Κέλτες ο Cernunnos είναι ο Θεός της άγριας φύσης, των κυνηγών και της γονιμότητας και του θανάτου. Στην παράδοση της Wicca είναι αυτός που γεννιέται στο Yule, νυμφεύεται η Θεά της Γης το Beltaine και ταξιδεύει στον αλλόκοσμο στο Samhain. Φέρει κέρατα ελαφιού, φορά στο λαιμό του το Torc και κάθεται σταυροπόδι κρατώντας στο ένα του χέρι τη ράβδο και στο άλλο ένα ερπετό με κέρατα κριαριού.

Ο Όφις ως Φύλακας

Κάποια είδη φιδιών όταν απειληθούν υπερασπίζονται τον χώρο τους και μάχονται αντί να σπεύσουν να κρυφτούν από την απειλή. Ενδεχομένως αυτή τους η συμπεριφορά οδήγησε κάποιους πολιτισμούς να απεικονίσουν τα φίδια ως φύλακες ιερών χώρων και θησαυρών. Στην αρχαία Ελληνική παράδοση το τρομερό εκατοντακέφαλο φίδι Λάδον βρίσκεται κουλουριασμένο στις ρίζες του δέντρου με τα χρυσά μήλα στον κήπο των Εσπερίδων και τα προστατεύει από επίδοξους κλέφτες. Ερπετό είναι και ο φύλακας του Χρυσόμαλλου δέρατος.

Στην Ινδική παράδοση οι Naga και οι Nagini είναι πλάσματα που η μορφή τους είναι είτε ανθρώπινη με φίδια στο κεφάλι είτε το πάνω μισό τους ανθρώπινο και το κάτω μισό του φιδίσιο είτε τέλος εντελώς φιδόμορφα. Είναι φύλακες ιερών χώρων και θησαυρών και ζουν στο νερό. Αν και δυνητικά επικίνδυνα για τον άνθρωπο έχουν καίριο ρόλο σε διάφορους μύθους. Αλλά και σε πιο πρόσφατους λαϊκούς μύθους και παραμύθια συναντάμε ένα συνήθως ένα ερπετό, συνήθως τρομερό στην όψη, να φυλά κάτι πολύτιμο.

Ο Όφις και η Θεραπεία

Ο μυθολόγος Joseph Campell συσχέτιζε την εικόνα του ερπετού που κουλουριάζεται γύρω από ένα όρθιο ραβδί με τη φυσιολογία της Κουνταλίνι. Ως Κουνταλίνι χαρακτηρίζεται η Θεϊκή Θηλυκή Ενέργεια που εδρεύει στη βάση της σπονδυλικής μας στήλης και η οποία μπορεί να ανέλθει μέσω ενεργειακών καναλιών στο σώμα μας μέσω της διαδικασίας της Γιογκικής αφύπνισης.

Η σπονδυλική στήλη παρομοιάζεται λοιπόν με το όρθιο ραβδί και το φίδι με την Κουνταλίνι. Κάποιες φορές η απεικόνιση περιλαμβάνει δύο φίδια που καθώς κουλουριάζονται γύρω από το ραβδί διασταυρώνονται 7 φορές. Αυτό είναι πιθανή αναφορά στα 7 τσάκρας, τα ενεργειακά κέντρα του σώματος. Αυτή η απεικόνιση, ελαφρώς παραλλαγμένη και σε διάφορες εκδοχές, συναντάται και στο κηρύκειο του Ερμή. Λέγεται πως κάποτε ο Ερμής επιχείρησε να χωρίσει δυο φίδια, σε εμπλοκή μεταξύ τους, με τη βοήθεια μιας ράβδου και έτσι δημιουργήθηκε το Κηρύκειο.

Ο Ασκληπιός, γιός του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, ο οποίος μεγάλωσε υπό τη φροντίδα του σοφού Κένταυρου Χείρωνα, παρατηρώντας τα φίδια είδε πως γιάτρευαν το ένα τ’ άλλο χρησιμοποιώντας τη θεραπευτική δύναμη των βοτάνων. Η Θεά Αθηνά του έδωσε, σύμφωνα με κάποιες πηγές, μια ποσότητα από το αίμα της μέδουσας, το οποίο είχε την ιδιότητα είτε να σκοτώνει είτε να ανασταίνει.

Έμαθε τόσα πολλά λοιπόν ο Ασκληπιός ώστε ο Δίας θορυβήθηκε. Για να τον αποτρέψει λοιπόν από το να φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά στην αθανασία, απειλώντας τη διαχωριστική γραμμή που διακρίνει τους Θεούς από τους ανθρώπους, σκότωσε τον Ασκληπιό με έναν κεραυνό. Προς τιμήν του Δημιουργήθηκαν θεραπευτικά κέντρα, στα οποία τριγύριζαν ελευθέρα ακίνδυνα φίδια.

Ο όφις στις σύγχρονες πνευματικές παραδόσεις

Στη σύγχρονη εποχή ο όφις τείνει να πάρει μια πιο ευνοϊκή θέση στα πνευματικά ρεύματα που επικρατούν. Στη Wicca, το φίδι είναι ένα ισχυρό σύμβολο σύνδεσης με τη Γη και τη Θεά. Συχνά ταυτίζεται με την Kundalini και τη ζωτική ενέργεια της φύσης. Στη λατρεία της Θεάς, το φίδι αντιπροσωπεύει τη σοφία και τη μαντική ικανότητα, την αναγέννηση και τη μεταμόρφωση, καθώς και τη σεξουαλική ενέργεια και τη δημιουργική δύναμη της ζωής. Στις τελετές αφιερωμένες στη Μεγάλη Θεά, η εικόνα του όφεως χρησιμοποιείται ως κανάλι γείωσης και ενδυνάμωσης. Η αναβίωση των αρχαίων θρησκειών μέσω της Wicca και του Νεοπαγανισμού, αποκατέστησε το συμβολισμό του φιδιού ως σύμβολο της Ιερής Μητέρας, κόντρα στις χριστιανικές αντιλήψεις  περί αμαρτίας και κακού. 

Ο όφις στον γνωστικισμό και τις νεώτερες εκφάνσεις του συνδέεται με τη γνώση (gnosis). Σε πολλές γνωστικές κοσμογονίες, ο όφις του Κήπου της Εδέμ δεν είναι κακόβουλος φορέας του πειρασμού, αλλά ο φορέας της γνώσης που την προσφέρει στην ανθρωπότητα. Στο Γνωστικό Μύθο του Όφεως, ο Γιαλνταμπαώθ (ο κατώτερος θεός του κόσμου αυτού) κρατά την ανθρωπότητα φυλακισμένη στην άγνοια. Ο όφις είναι η εκδήλωση της Σοφίας που εναντιώνεται στο σκοτάδι της άγνοιας. Για τους νεογνωστικούς, αυτός ο όφις είναι ο εσωτερικός δάσκαλος που αφυπνίζει την ψυχή και την οδηγεί στη λύτρωση μέσω της γνώσης. Στον Ερμητισμό (που σχετίζεται με τον γνωστικισμό), ο όφις εμφανίζεται ως Αγαθός Δαίμων (Agathodaimon), σύμβολο θείας προστασίας και μυστικής σοφίας.

Στη φιλοσοφία του Θελήματος ο όφις είναι ταυτόσημος με την εσωτερική φωτιά, την Κουνταλίνι, που βρίσκεται μέσα στον Χαντίτ. Ο Χαντίτ, ως το άπειρο σημείο συνείδησης, περιέχει τον όφι ως την κρυφή δύναμη που ξυπνά και ανυψώνει την ψυχή προς την ένωση με τη Νουίτ.

“Είμαι ο μυστικός Όφις συσπειρωμένος έτοιμος να εκτιναχθεί: στη συσπείρωσή μου υπάρχει χαρά. Αν υψώσω το κεφάλι μου, εγώ και η Νούιτ μου είμαστε ένα. Αν χαμηλώσω το κεφάλι μου και εκτοξεύσω δηλητήριο, τότε είναι η έκσταση της γης και εγώ και η γη είμαστε ένα.”

Ο όφις αυτός μπορεί να θεωρηθεί η δύναμη που κινεί την επιθυμία, την εξέλιξη και την πνευματική αφύπνιση, καθώς ο Χαντίτ είναι η εσωτερική φλόγα κάθε όντος. Σε αυτή τη σχέση, βλέπουμε την ένωση της ερπετικής σοφίας με τον κοσμικό έρωτα και τη μυστική διδασκαλία του Θέληματος. Στη Γνωστική Λειτουργία (Gnostic Mass), ο ρόλος της Ιέρειας είναι βαθιά συνδεδεμένος με τον ερπετικό χορό της αφύπνισης. Στη σκηνή της εισαγωγής της, η Ιέρεια εισέρχεται πέρα από το πέπλο που την κρύβει και εκτελεί κινήσεις που θυμίζουν την άνοδο της Κουνταλίνι. Η ερπετική αυτή κίνηση της Ιέρειας αντανακλά τη μυστική αναρρίχηση του Χαντίτ μέσα από τα κέντρα της ύπαρξης. Ο χορός της προσομοιάζει τον οφιοειδή ρυθμό της κοσμικής ενέργειας, που μεταμορφώνει το ναό σε έναν ζωντανό οργανισμό δύναμης και έκστασης. Έτσι, η Ιέρεια είναι η ζωντανή έκφραση του όφεως του Χαδίτ, που ξυπνά μέσα στον Ναό και ενώνεται με τη Νουίτ, την απεραντοσύνη του Κόσμου. Ο οφιοειδής χορός της είναι η ιεροτελεστία της αφύπνισης, η οποία καθοδηγεί την τελετή προς τη μυσταγωγική κορύφωση.

Στα σύγχρονα σαμανικά ρεύματα, το φίδι είναι ισχυρό ζώο-πνεύμα και συμβολίζει τη μεταμόρφωση, τη θεραπεία και τη μύηση. Στον Αμαζονιανό νεοσαμανισμό, το φίδι εμφανίζεται στις εμπειρίες  των συμμετεχόντων με το ιερό φυτό Ayahuasca ως Μεγάλος Όφις, συχνά θεωρούμενος ως πνεύμα-δάσκαλος. Αυτός ο όφις-οδηγός βοηθά τον μύστη να καθαρίσει τα ενεργειακά του μπλοκαρίσματα και να εισέλθει σε ανώτερες σφαίρες αντίληψης. Στις παραδόσεις των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής, το φίδι συνδέεται με τη Σελήνη και το νερό, και θεωρείται φορέας της θεραπείας και της ανανέωσης. Στα τελετουργικά τους, η δύναμη του φιδιού αξιοποιείται για την αποβολή αρνητικής ενέργειας και την πνευματική αναγέννηση.

Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως ο όφις ήταν είναι και θα είναι ένα ισχυρό σύμβολο που κατέχει περίοπτη θέση στο συλλογικό ασυνείδητο είτε με αρνητική είτε με θετική χροιά! Αν και όσοι είχαν και έχουν ουσιαστική επαφή με τη Γνώση ξέρουν πως αυτή είναι πέρα από το καλό και το κακό, όπως και ο ίδιος ο όφις! 

Πηγές:

• Burston, Daniel: 1994, “Freud, the Serpent & The Sexual Enlightenment of Children”.
• Joseph Campbell, Occidental Mythology: the Masks of God.
• John Bathurst Deane, The Worship of the Serpent.
• Lewis Richard Farnell, The Cults of the Greek States.
• Joseph Eddy Fontenrose, Python; a Study of Delphic Myth and Its Origins.
• Jane Ellen Harrison, Themis: A Study of the Social Origins of Greek Religion.
• Myths Encyclopedia: Serpents and Snakes”. Mythencyclopedia.com.
• Haycock, D. E. (2011). Being and Perceiving.
• Henderson, J. L.; Oakes, M. (1990). The Wisdom of the Serpent.
• Carl A. P. Ruck, Blaise Daniel Staples & Clark Heinrich, The Apples of Apollo: Pagan and Christian Mysteries of the Eucharist, 2001.
• Roderick, Hilda; Davidson, Ellis (1988). Myths and Symbols in Pagan Europe: Early Scandinavian and Celtic Religions. U.K.: Manchester University Press.
• Monsen, Frederick. Festivals of the Hopi, and dancing and expression in all their national ceremonies (PDF)
• Liber Al Vel Legis Sub Figura CCXX